ابن سالار

حسام‌الدین علی بن فضل الله سالار (مشهور به ابن سالار) منجم و ریاضی‌دان ایرانی بود.

روزگار کودکی ابن سالار هم زمان با سلجوقیان بزرگ در خراسان بود که با تصرف نیشابور توسط طغرل بیک سلجوقی از دست والیان غزنوی به قدرت رسیده بودند. قلمرو طغرل به تدریج گسترش یافت و سراسر ایران را در برگرفت و در زمان آلب ارسلان به تثبیت قدرت سلاجقه در ایران انجامید.

حسام‌الدین سالار علاوه بر تحصیل علوم مقدماتی به طور تخصصی در حوزه‌ی هیأت و هندسه نیز مطالعه داشت و در آن به تبحّر و اجتهاد دست یافت.
روزگار تحصیل ابن سالار معاصر نیز با دوران تثبیت قدرت سلجوقیان در زمان آلب ارسلان و ملکشاه سلجوقی بود. در واقع او در روزگاری تحصیل می کرد که با تشویق‌های خواجه نظام‌الملک طوسی مدارس نظامیه به ارتقای علمی ایران و جهان اسلام یاری می‌رساند.
حسام‌الدین سالار در کنار تحصیل علوم ریاضی و نجوم به مطالعه و نقد و بررسی و شرح آثار یونانیان و دانشمندان مسلمان پیش از خود در آن حوزه‌ها پرداخت و در این مورد خصوصاً به آثار اقلیدس توجه خاصی داشت.
وی در سال 513 ه.ق «زیج شاهی» را تألیف کرد. از نام این جدول نجومی برمی‌آید که به شاهی تقدیم شده است و احتمالا منظور از آن همان ملکشاه سلجوقی باشد. وی پس از آن شاهد نبردهای غزنویان هند از جمله بهرام شاه غزنوی با جانشینان ملکشاه از جمله سلطان سنجر و غوریان بود.

رصد ستارگان جهت تنظیم زیج شاهی، مطالعه‌ی کتب دانشمندان گذشته به ویژه یونانیان چون اقلیدس از کارهای مورد علاقه‌ی حسام‌الدین سالار بوده است.
حسام‌الدین سالار از نظر توجه به جهت قبله و نگارش زیج جهت به کارگیری در اوقات شرعی و مصارف دولتی با منجم مشهور معاصر خود حکیم عمر خیام نیشابوری همفکری داشته است.
منابع تاریخی، سال دقیق را درباره‌ی تاریخ درگذشت حسام‌الدین سالار ذکر نکرده‌اند اما می‌توان حدس زد که اگر به مرگ طبیعی درگذشته باشد، اواسط قرن ششم وفات یافته است.

آثار ابن سالار

از جمله آثار وی عبارت است از:

1.  تبیین مصادره اقلیدس فی الخطوط المتوازیه

   این رساله‌ی کوچک مربوط به اصل موضوع پنجم کتاب اصول اقلیدس و دارای شش مقدمه که مؤلف به زعم خود از روی آن‌ها اصل موضوع توازی را به ثبوت رسانیده است. نسخه‌ی خطی این رساله در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی موجود است و عکس آن در کتاب خیامی نامه به چاپ رسیده است. جلال‌الدین همایی در آن کتاب این رساله را مورد بحث قرار داده است.

2. جامع قوانین علم الهیئه

   این کتاب مربوط به مثلثات کروی و در سه موضوع است: فی النسبه المولفه، فی الشکل القطاع، فی الشکل المغنی عن القطاع. نسخه‌ی خطی این رساله در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی موجود است.

3. رساله در استخراج سمت قبله

   چنان‌که از نام این رساله پیداست، حسام‌الدین سالار با استفاده از علم نجوم به استخراج جهات جغرافیا و سمت قبله پرداخته است.

4. زیج شاهی

   شامل جدول‌های نجومی درباره‌ی حرکات خورشید، ماه، ستارگان و حرکات آن‌ها بر اساس اوقات روز، ماه و سال است، این کتاب معلوم نیست به کدام پادشاه تقدیم شده و نام شاهی یافته است.

5. طرائق الحکما

   در منابع سخنی از موضوع این کتاب نیامده است، اما از عنوانش می‌توان حدس زد که مربوط به حکمت و اخلاق حکیمان و دانشمندان در آن روزگار است.