ابن بامشاد
ابوالحسن علی بن عبدالله بن محمد بن بامشاد قاینی، مشهور به ابن بامشاد در بین نیمه‌ی دوم سده‌ی چهارم و نیمه‌ی اول سده‌ی پنجم هجری قمری در شهر قاین می زیسته است. وی از ریاضی‌دانان بزرگ و معاصر ابوریحان بیرونی است. وی توجه و التفات خاصی به استخراج ساعات شرعی بر اساس علوم نجوم و نیز تقویم بر اساس رصد ستارگان و هم‌چنین موقعیت جغرافیایی مناطق داشته و در این مورد آثاری را از خود به یادگار گذاشته است.
بیشتر تحصیلات مقدماتی ابوالحسن قاینی در زادگاهش قاین و شهرهای نیشابور و طوس گذشت. وی تلاش خود را به فراگیری علم هیئت (ستاره‌شناسی)، ریاضیات و هندسه معطوف داشت.
روزگار تحصیل قاینی مقارن با زوال تدریجی قدرت غزنویان در خراسان و برآمدن سلجوقیان در آن منطقه بود. اما این وقایع تغییری اساسی در جایگاه رفیع علمی ایالت خراسان پدید نیاورد.
مطالعه‌ی آثار گذشتگان در زمینه‌ی نجوم و ریاضیات و رصد ستارگان از امور مورد علاقه‌ی ابوالحسن قاینی بود.
روزگار جوانی و میانسالی ابن بامشاد مقارن با سلطه‌ی سلجوقی بر خراسان و عقب‌نشینی نیروهای سلطان مسعود غزنوی از آن ایالت بود. با انتخاب نیشابور به عنوان نخستین پایتخت سلاجقه و حمایت‌های وزیران ایرانی هم‌چون عمیدالملک کندری و دیگران، این خطه رونق علمی گذشته خود را بازیافت و رو به ترقی نهاد، چنانکه خراسان نیز متأثر از این فضا شد و افرادی چون ابن بامشاد در آن پرورش یافتند.
ابن بامشاد از نخستین کسانی است که ساعات شرعی را از روی موقعیت جغرافیای محل و با بهره‌گیری از علم نجوم محاسبه نموده است.
بسیاری از دانشمندان معاصر و پس از روزگار ابن بامشاد، مطالبی را از کتاب‌های وی نقل کرده و آموخته‌اند که از آن جمله می‌توان به ابوریحان بیرونی اشاره کرد.
ابوریحان بیرونی که از منجمان و ریاضی‌دانان معاصر ابن بامشاد بوده، برهان‌های وی را در برخی قضایای هندسی ستوده است.
ابن بامشاد، نجوم، ریاضی، هندسه و نیز جغرافیا را در خدمت تقویم و تعیین ساعات شرعی به کار می‌برد و بر اساس محاسبات دقیقی به تعیین دقیق تقویم و ساعات مذکور می‌پرداخت. در این زمینه وی به نیازهای محلی همشهریان خود توجهی خاص داشت و آثاری را در این زمینه به جا گذاشت.
ابن بامشاد در اواسط سده‌ی پنجم هجری، به احتمالی در زادگاه خود قاین درگذشت.
آثار ابن بن بامشاد
از جمله آثار وی عبارت است از:
-
حل دو مسأله‌ی هندسی
ابوریحان بیرونی در کتاب خود تحت عنوان استخراج‌الاوتار از برهان در قضیه‌ی هندسی یاد کرده است که توسط ابن بامشاد ابداع شده بود.
-
مقاله فی استخراج تاریخ الیهود
این مقاله درباره‌ی استخراج تقویمی مبتنی بر تقویم تورات است که برای استفاده‌ی یهودیان ساخته شده است.
-
مقاله فی استخراج ساعات ما بین طلوع الفجر و طلوع الشمس کل یوم من ایام السنه بمدینه قاین
یک نسخه‌ی خطی این مقاله در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی موجود است (فهرست رضوی، ج 8، ص 343) موضوع این رساله تعیین روش محاسبه‌ی مدت زمان بین طلوع فجر و آفتاب و هم‌چنین غروب آفتاب و غروب شفق است که در هر یک از روزهای سال می‌توان آن را برای شهر قاین حساب کرد. مؤلف در آغاز رساله عرض جغرافیایی قاین را 33 درجه و 55 دقیقه معین کرده و نوشته است که آن‌چه در مقاله گردآورده از روی حدس و تخمین نیست بلکه متکی بر اصول حساب، هندسه، هیأت و رصد است. این مقاله در سال 1961 میلادی توسط خانم ماری داویدیان و دکتر کندی به انگلیسی ترجمه شده و مورد بحث قرار گرفته است.
منابع:
1. ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضی‌دانان دوره اسلامی از سده سوم تا سده یازدهم هجری، چاپ دوم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1375، صص 80-79
دیدگاهتان را بنویسید