محمد بن موسی بن شاکر
محمد بن موسی بن شاکر برای به دست آوردن علوم باستانی نهایت تلاش و تشویق دانشمندان را به انجام رسانید.
چنان‌که گروهی را به بیزانس فرستاد و نیز مترجمان ماهر را به استخدام خود درآورد و منابع یونانی در زمینه‌ی هندسه، مکانیک (الحیل و الحرکات)، موسیقی و نجوم را ترجمه کرد.
محمد بن موسی بن شاکر و برادرانش به بنی موسی یا بنو موسی یعنی فرزندان موسی مشهور بودند. آنان از ریاضی‌دانان، منجمین و عالمان علم الحیل (مکانیک) در خراسان بوده‌اند. پدرشان موسی بن شاکر در علم هندسه مشهور بود و شاکر پدر موسی نیز منجم دربار مأمون بود.
محمد بن موسی بن شاکر همانند برادرانش احمد و حسن در جوانی با دانشمندان حوزه‌ی عملی بغداد مأنوس شدند. آنان که به فرمان مأمون در بیت الحکمه به تحصیل مشغول شده بودند، علاوه بر ترقی در کسب دانش، ثروت خود را صرف گردآوردن نسخه‌های خطی کتاب‌های یونانی و ترجمه‌ی آن‌ها به زبان عربی کردند.
روزگار تحصیل محمد بن موسی همزمان با دوران شکوفایی نهضت اول ترجمه از زمان مأمون خلیفه‌ی عباسی و رونق ترجمه‌ی علوم زبان‌های یونانی، سانسکریت، مصری و پهلوی بود. محمد بن موسی همانند برادران خود، علاوه بر خرید نسخه‌های خطی کتاب‌های یونان و ترجمه‌ی آن‌ها به زبان عربی، مترجمان برجسته‌ای چون اسحاق بن حنین و ثابت بن قره را استخدام کرده و با واداشتن آنان به ترجمه‌ی متون علمی یونانی و نیز با تحقیقات شخصی خود، به شکوفایی و رشد علوم در قرون سوم و چهارم هجری قمری کمک کردند.
اساتید بیت الحکمه در روزگار خلافت مأمون به ویژه مدرسین ریاضی از استادان بنو موسی بوده‌اند. از این گذشته، آنان از دانش ریاضی‌دانان گذشته‌ی یونان از جمله آپولونیوس، اقلیدس و مانالاوس (حکیم و مهندس یونانی) بهره می‌برده‌اند.
بیشتر سال‌های عمر محمد بن موسی بن شاکر به تحصیل علوم ریاضی و مکانیک در بیت الحکمه، گردآوری منابع یونانی، ترجمه‌ی آن‌ها و اعزام مترجمین به بیزانس جهت خرید کتاب و صرف ثروت‌های کلان برای ترجمه‌ی آن‌ها گذشت.
محمد بن موسی بن شاکر خود دانش آموخته‌ی بیت الحکمه بود. وی پس از فراغت از تحصیل به عنوان یکی از ریاضی‌دانان و منجمین در بغداد مشهور بود و بعید نیست که در بیت الحکمه نیز تدریس کرده است. از این گذشته رصدها، آثار و ترجمه‌های وی در علوم فوق‌الذکر راهگشای دانشمندان پس از خود نیز شد.
مطالعه‌ی آثار یونانی در زمینه‌ی ریاضیات، نجوم و مکانیک و ترجمه‌ی آن‌ها از امور مورد علاقه‌ی محمد بن موسی بوده است.
ابوریحان بیرونی در کتاب‌های «آثار الباقیه» و «نهایات الاماکن» و هم‌چنین ابن یونس منجم در کتاب زیج کبیر از رصدهای بنو موسی بهره برده است.
سرانجام محمد بن موسی به سال 259 هجری قمری در بغداد درگذشت. وی کتاب‌های بسیاری در نجوم، هندسه و عدد و منطق تدوین نمود که از جمله‌ی آن‌ها:
- کتاب الحیل (مکانیک)
این نخستین کتابی است که در دوره‌ی اسلامی درباره‌ی علم مکانیک نوشته شده و نسخه‌های خطی آن در استانبول و واتیکان و قسمت‌هایی از آن در برلین موجود است. ابوحاتم اسفزاری خلاصه‌ای از این کتاب را گرد آورده بود که نسخه‌ی خطی آن در کتابخانه‌ی منچستر است. - معرفه مساحه الشکل الجسیطه و الکریه
ابن ندیم در الفهرست عنوان این کتاب را به صورت «کتاب مساحه الکریه و قسمت الزوایا بثلاثه اقسام متساویه و وضع مقدار بین مقدار بین لیتوالی علی قسمه واحده» آورده است، ولی با مقایسه‌ی مندرجات کتاب مساحه الاشکال با مطالبی که در این عنوان آمده است، تردید باقی نمی‌ماند که این دو کتاب یکی است. از این کتاب نسخه‌های خطی متعدد در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران (به شماره‌ی 13/243)، کتابخانه‌ی مجلس (به شماره 3/209)، کتابخانه‌ی مدرسه‌ی سپهسالار و کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی موجود است. این کتاب را جرارد کرمونی در سده‌ی 12 میلادی به زبان لاتین ترجمه کرده و در سال 1885م این ترجمه توسط کورتزه با مقدمه و شرح منتشر شد و در 1902 توسط سوتر مورد نقادی قرار گرفت. سوتر قسمت‌هایی از آن را از روی نسخه‌های عربی به زبان آلمانی ترجمه کرد.
منابع:
1. ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضی‌دانان دوره اسلامی از سده سوم تا سده یازدهم هجری، چاپ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1375، صص 153-147.
دیدگاهتان را بنویسید