ماهيت شناسی آسمان های هفتگانه

فرزانه روحانی مشهدی نویسنده این مقاله از دانشگاه شهید بهشتی پژوهشکده اعجاز قران در تاریخ 1395/02/11 مقاله ای با عنوان ماهیت شناسی آسمان هفتگانه با تکیه بر مولفه های خلق و امر در آیات قرآن ارائه دادند. ایشان در پی ماهیت واقعی هفت آسمان در این مقاله می باشند. در این میان آنان به پنج دیدگاه مختلف مفسران و اندیشمندان مسلمان پرداخته اند. و نظریات آنان را بر مادی یا مجرد دانستن آسمان ها، ناشناخته و معنوی دانستن شش آسمان دیگر پرداخته و مقاله را ازحیث این پنج دیدگاه مورد نقد و بررسی( سه دیدگاه اول) و تقویت(دیدگاه چهارم) که با دو مفهوم خلق و امر به تبیین آن می پردازد. و همچنین  باتکیه بر باز تعریف پدیده های مادی و معنوی  براساس آیات قرآن (دیدگاه پنجم ) را تبیین میکند.

در این بخش نویسنده با اشاره به 9 آیه از قرآن و علم به سماوات به هفت گانه بودن آسمان اشاره دارند و مفسران را در تلاش برای هماهنگ دانستن قرآن و علم می دانند. آنان (نویسندگان) با استفاده از آیات قرآن بدنبال داوری میان دو دیدگاه اندیشمندان هستند یکی دیدگاه  بهره گیری از آیات در علم کیهان  شناسی و دیگری ناشناخته و مجرد دانستن آسمان ها و کوتاه کردن دست علم بشری از یا فتن واقعیت آن. در این مقاله سه مفهوم کلیدی با استناد به آیات قرآن تبین شده :1-مفهوم سماوات 2- مفاهیم خلق و امر 3-مفاهیم آراء مفسران

1-مفهوم سماوات

1-1،بررسي مفهوم « سماوات »:نویسنده در این بخش به کلمه آسمان پرداخته و آیاتی در باب مفرد و جمع بودن سماء و سماوات  و با استناد به آیاتی درباره هفت آسمان بودن سماوات و طبیعت و فراطبیعت پرداخته است . ایشان در این بخش عالم هستی را به دو نوع عالم تقسیم کرده اند یکی عالم مشهود و خلق شده و قابل رویت که انسان و آسمان و زمین و جنیان و ملائکه را  در این عالم  دانسته اند .و  اشاره دارند به عالم دیگر عالم غیب  که مخصوص علم خداوند است و فقط افرادی می توانند ورود کنند که اذن الهی داشته باشند.

9آیه قرآن که در این مقاله بر هفتگانه بودن آسمان مستقیم و غیر مستقیم اشاره کرده است :   مستقیم=29بقره-44اسرا-86مومنون -12فصلت-12طلاق-3ملک-15نوح/ غیر مستقیم =12انبیاء 17مومنون

سپس ایشان به آیاتی که شکل مفرد و جمع بودن کلمه سماء و سماوات را آورده  پرداخته است :

16النبیا-85الحجر -2الرعد- 7 الرحمن – 65 الحج- 41 فاطر- 12 فصلت- 255بقره- 104الانبیا- 67الزمر

آیات ذکر شده در موضوع عالم مشهود که نویسندگان مقام و عظمت و مالکیت خداوند را عنوان کرده اند:

10و32ابراهیم-107بقره-40مائده-29و83آل عمران-97مائده-14کهف-65و93مریم-12شوری-26روم-44اسرا-1حشر-1جمعه-49نحل-15رعد-35نور-25نمل-73انعام-38دخان .

آیات ذکر شده درباره عالم غیب که نویسنده آن را مخصوص علم خدا و جهل مخلوقات از آن دانسته اند:65نمل-38فاطر-27جن-255بقره-150صافات-1فاطر-100انعام-27حجر-33بقره

2- مفاهیم خلق و امر

2-1،مفهوم عالم خلق و عالم امر

نویسنده دو عالم امر و خلق را این جا بررسی میکند و عنوان میدارند که عالم امر همان عالم غیب است که به معنای ابداع می باشد و عالم امر مختص خداوند و بر پایه حکم او استوار گردیده و این عالم ،عالم خلق را پشتیبانی میکند و معتقدند که عبور مخلوق از زندگی و گذر از مسیر تحولات مستمر، مستند به امر های پی در پی پروردگار است . عالم امر را فارغ از مادیات و زمان و مکان و دخالت بشر عنوان کرده و آن را مانندنظام خلق تحت تدبیر خداوند دانسته اند..با این تفاوت که در عالم امر همه چیز معلول اراده خداوند است .آنان با استناد به آیات 83و82یس-85اعراف معتقدند که همه اشیا علاوه بر عالم خلق عالم امر و ملکوت هم دارند.همچنین باذکر آیه 54اعراف موجودات عالم را بر دو حالت امرو خلق عنوان می کنند که فارغ از زمان و مکان در جهت امر خدا هستند و در جهت دیگر با وساطت علل و اسباب و زمان و مکان در عالم خلق خدا دانسته اند.و آنان معتقدند هر آنچه مورد مطالعه علم از طریق حواس انسان است وجهه ء خلقی موجودات است.

2-2. پيشينه و فرضيه در چيستي آسما نهاي هفتگانه

در این  بخش پنج دیدگاه مفسران را تحلیل و سه دیدگاه اول را نقد و دو دیدگاه آخر را بدلیل آنکه تفاوت قائل شده بین طبیعت و فراطبیعت به همین دلیل نویسنده آن را نیازمند رفع اشکالات و ارتباط دادن به آیات قرآن می دانند از این جهت آن را تبیین می کنند.دیدگاها به شرح زیر است:

ديدگاه اول :اسمان های هفتگانه را علم بشر می داند و مخالف یافته های امروزین می داند

دیدگاه دوم : آسمان ها همه مادی و شناخته شده و هفت عدد کثرت است.

دیدگاه سوم : آسمان ها همه شناخته شده و از نظر علم هفت مصداق آن روشن است.

دیدگاه چهارم:هفت آسمان را مادی انگاشته که اسمان ول همین آسمان ستارگان ماهست ومصداق شش آسمان را در قرآن و علم روشن نمی داند.

دیدگاه پنجم:آسمان اول را مادی و شناخته شده و شش آسمان دیگر را غیر مادی و مجرد می داند که آسمان معنوی دانسته که بواسطه وحی غیر قرآنی و احادیث معرفی شده است.

3.تحليل و تبيين سه ديدگاه اخير در ماهيت شناسي آسمانهاي هفتگانه

سه دیدگاه آخر مبتنی بر تفاوت پدیده های مادی و مجرد یعنی تفاوت ماهیت آسمان ها عنوان شده است.

1-3،هفت آسمان مادی :آسمان دنیا و شش آسمان ناشناخته

نویسنده دو دیدگاه عالم دینی مکارم و علامه طباطبایی را به اینکه هر هفت آسمان مادی هستند آورده . ایشان متذکر شدند که این دو عالم دینی آیه ای مبنی بر مادی بودن هفت آسمان نیاورده اند.اما در آیات 12فصلت و6صافات آسمان اول همان آسمان ستارگان مادی خوانده است.

1-1-3،منشادخانی آسمان های هفتگانه:

نویسنده با عنوان آیه 11فصلت به مادی بودن هفت آسمان اشاره کردنند چرا که دخان بمعنی دود را نشان از عالم ماده درنظر گرفتند.

2-1-3،مخلوق بودن آسمان ها، باتوجه به مفهوم خلق و امر در قرآن:

در این قسمت با ذکر آیات 14مومنون و54اعراف به مسیر تدریجی و زمانی برای خلقت آسمان ها که همان عالم خلق است اشاره کردنند.همچنین با ذکر آیات 12فصلت و7و8 سجده اشاره به ملکوتی بودن هر عالم خلق و آسمان ها کردندکه از علم بشرخارج است.در اینجا ایشان با ذکر دو دیدگاه از علامه طباطبایی مبنی بر مخالفت با عالم خلقت و معنای عالم امر فرشتگان و ستارگان و مکارم درباره وحی امر و پشتیبانی عالم خلق آسمان ها. نویسنده با استناد به آیات 68-69 نحل معنای امر را با قیاس به زنبور عسل  عنوان میکنندعلامه با استفاده از آیات 5سجده 12طلاق 17مومنون به عالم امر اشاره دارد و نویسنده نظر ایشان را تفسیر علمی کردند.باذکرآیات 4قدر و4دخان و26نجم و8صافات به جایگاه ملائکه و اینکه هر آسمانی ملائکه ای دارد وانتقال امر خداوند به آسمان های پایین تراشاره کرده اند.واشاره به بالا بودن مقام امر که اسمان هفتم بالاتر از اسمان اول و عالم خلق است.

3-1-3 نقد استناد به علم مخاطبان نوح (ع) در رد فرضیه فوق

در این قسمت اشاره دارد به انتقاد  نویسنده نسبت به افرادی که سخن نوح با قومش را دلیل بر علم بشری  دانستن هفت آسمان میدانندو با استناد به مخالفت علامه طباطبایی و اشاره به آیات 15نوح(الرعد: 41 ؛ النحل: 48 ؛ الإسراء: 99 ؛ الشعراء: 7؛ العنكبوت: 19 ؛ الروم: 37 ؛ السجدة: 27لقمان: 20 ؛ الاعراف: 185 ) متذکر شدند که کلمات نمیدانید و نمیبینید در این آیات تنها معنای توبیخی و انذار به بشر داشته نه دلیلی بر علم بشری به هفت آسمان.

2-3، یک آسمان مادی و شش آسمان غیر مادی

مخالفت علامه طباطبایی علی رغم نظر ایشان به مادی بودن هفت آسمان راعنوان کرده اند که فرشتگان و عوالم آنان مادی نیستندو آیات و نشانه هایی برای اثبات این دلیل آورده شده .

آسمان محل سونت ملائکه: در اینجا نویسنده به جنس ملائکه و منزل های ایشان در هفت آسمان اشاره دارند وبه نظر علامه طباطبایی مبنی بر مطلق دانستن عالم امر و ملکوتی د فرشتگان و جایگاه ایشان  باذکر آیات و استدلال هایی  انتقاد کرده اند و مخالف آن هستند که ملائکه کاملا مجرد میباشندو با این نظریه که ملائکه جسم لطیف هستند به این نتیجه رسیدند که با نظریه نسبیت عام فیزیک میتوان ان را اثبات کرد و امید دارند در آینده با ابزار به شش آسمان هم دست پیدا کنند.

آیات استنادی:(الاعراف: 54)(الحجر: 27 )(الصافات: 150 ؛ فاطر: 1)النازعات : 5الذاريات: 4) (القدر: 4) (غافر: 15 )، (الشعراء : 193و194 ؛ الشوري: 52 ) و الصافات : 164

2-2-3،آسمان جایگاه بهشت

نویسنده استدلال علامه به آیه الاعراف: 40 را دلیل بر آسمان معنوی نمیدانند و معتقدند که این آیه میتواند دلایل دیگری داشته باشدو اعتقاد دارند همه مخلوقات وجهه ی مادی وملکوتی دارندیس82-83واستناد به جن 27-26 بر اراده خدا بر قدرت دادن به عالم امر به هر کسی که خدابخواهد.

3-2-3،آسمان مبدا نزول وحی

نویسنده با آیات استنادی :89بقره 51وشوری153نساءو الانعام:7 الزخرف: 4؛ هود: 1؛ النمل6 وبقره89  در تلاش اند تا اثبات کنند این آیات دلیل مناسبی  بر تجرد بودن آسمان نیست و نزول وحی بر پیامبران هم نمیتواند ملکوتی بودن آن را اثبات کند.

4-2-3،آسمان مبدا نزول عذاب

در اینجا نویسنده معتقدند این هم دلیلی بر ملکوتی بودن آسمان ها نیست و عذاب آسمانی که در آیات سبأ: 9؛ الانعام: 65آمده  را با عنوان مکانی بالای سر انسان ها تعبیر کرده اند و عذاب هایی چون بارش سنگ های اسمانی و باران های سیل اسا و طوفان و رعدو برق در مقابل زلزله و رانش زمین و اتش فشان که عذاب های زمینی اند اشاره داردو در دو ایه ی يس: 28 ؛ الملك :16  معتقدند که ساکنان اسمان همان ملائکی اند که امر خدا را انتقال می دهند.

5-2-3-آسمان مبدا نزول رزق

آیاتی که از نزول رزق و منشاء ان  سخن گفته الجاثيه: 5؛ غافر13 يونس: 31 ؛ فاطر: 3؛ النمل : 64 ؛ نحل65  نجم 15 والذاريات:  22نجم7

نویسنده معتقدند اطلاق آسمان به عالم غیب دلیل قرآنی ندارد .و نزول رزق را به نزول باران تشبیه کردندهمانگونه که عذاب  الهی را به اتفاقات آسمانی تشبیه کردند .

هفت آسمان مادی مثلی برای هفت آسمان فرامادی است    3-3

در اینجا اشاره شده به چهار نکته از علامه طباطبایی درباره آیات مربوطه که این آیات برای ساده سازی ذهن افراد و ملموس بودن اتفاقات آسمان معنوی مثال های مادی زده شده تا امور فرا طبیعت و فرا مادی ملموس تر حس شود . و ایشان کاملا معتقد به مجرد دانستن هفت آسمان هستند.

آیات مربوطه  :43-41عنکبوت 24-25ابراهیم28روم264بقره20حدید آیات تمثیلی قرآن که به گفته علامه  برای ملموس بودن اتفاقات آورده شده.

نتیجه گیری

در پایان نویسنده به سه نتیجه زیر رسید

1-نامحسوس بودن آسمان را دلیلی بر غیرمادی بودن آن نمیدانند اگرچه تفاوت بین زمان و مادیت بین آسمان اول و آسمان ها شش گانه دانسته و میتوان نام فرامادی را برای آن ها متذکر شد

2- باتوجه به نظریه نسبیت  در فیزیک میتوان انتظار داشت در اینده به اسمان ها فرامادی دست پیدا کرد و از موجودات آسمانی مانند فرشتگان اطلاعاتی بدست آورد

3- معتقدند که شباهت های منظومه شمسی که برخی آن را به هفت آسمان نسبت داده اند اتفاقی نیست و خداوند آن ها را دلیل ملموسی برای بشر از آسمان های فرامادی آورده است.