ماهيت هفت آسمان در قرآن

فرزانه روحانی مشهدی نویسنده این مقاله از دانشگاه شهید بهشتی در تاریخ 11/02/1395 مقاله ای با عنوان “ماهیت شناسی آسمان هفتگانه با تکیه بر مولفه های خلق و امر” در آیات قرآن ارائه دادند. ایشان در پی ماهیت واقعی هفت آسمان در این مقاله می باشند و به دیدگاه مختلف مفسران و اندیشمندان مسلمان پرداخته‌اند.

1.مقدمه

در این بخش نویسنده با اشاره به  9 آیه از قرآن و علم به سماوات به هفت گانه بودن آسمان اشاره دارند و مفسران را در تلاش برای هماهنگ دانستن قرآن و علم می‌دانند. آنان با استفاده از آیات قرآن بدنبال داوری میان دو دیدگاه اندیشمندان هستند یکی دیدگاه  بهره گیری از آیات در علم کیهان  شناسی و دیگری ناشناخته و مجرد دانستن آسمان ها و کوتاه کردن دست علم بشری از یافتن واقعیت آن.

1-1. بررسي مفهوم « سماوات »:نویسنده در این بخش به کلمه آسمان پرداخته و آیاتی در باب مفرد و جمع بودن سماء و سماوات  و با استناد به آیاتی درباره هفت آسمان بودن سماوات و طبیعت و فراطبیعت پرداخته است. ایشان در این بخش عالم هستی را به دو نوع عالم تقسیم کرده‌اند یکی عالم مشهود و خلق شده و قابل رویت که انسان و آسمان و زمین و جنیان و ملائکه را  در این عالم  دانسته‌اند و عالم دیگر عالم غیب  که مخصوص علم خداوند است و فقط افرادی می‌توانند ورود کنند که اذن الهی داشته باشند.

9آیه قرآن که در این مقاله بر هفتگانه بودن آسمان مستقیم و غیر مستقیم اشاره کرده است عبارتند از:

مستقیم:29بقره،44اسرا، 86مومنون ،12فصلت،12طلاق،3ملک،15نوح و غیر مستقیم: 12انبیاء ،17مومنون

سپس ایشان به آیاتی که شکل مفرد و جمع بودن کلمه سماء و سماوات را آورده، پرداخته است:

16الانبیا،85الحجر ،2الرعد، 7 الرحمن ، 65 الحج، 41 فاطر، 12 فصلت، 255بقره، 104الانبیا، 67الزمر

آیات ذکر شده در موضوع عالم مشهود که نویسندگان مقام و عظمت و مالکیت خداوند را عنوان نموده‌اند:

10و32 ابراهیم، 107بقره،40مائده، 29و83آل عمران،97مائده،14کهف،65و93مریم،12شوری،26روم،44اسرا،1حشر،1جمعه، 49نحل،15رعد،35نور،25نمل،73انعام و 38دخان .

آیات ذکر شده درباره عالم غیب که نویسنده آن را مخصوص علم خدا و جهل مخلوقات از آن دانسته‌اند:

65نمل، 38فاطر، 27جن،255بقره،150صافات،1فاطر،100انعام،27حجر و 33بقره

2-1،مفهوم عالم خلق و عالم امر:نویسنده دو عالم امر و خلق را بررسی می‌کند و عنوان می‌دارد که عالم امر همان عالم غیب است که به معنای ابداع می‌باشد و عالم امر مختص خداوند و بر پایه حکم او استوار گردیده و این عالم، عالم خلق را پشتیبانی می‌کند و معتقدند که عبور مخلوق از زندگی و گذر از مسیر تحولات مستمر، مستند به امرهای پی در پی پروردگار است. عالم امر را فارغ از مادیات و زمان و مکان و دخالت بشر عنوان کرده و آن را مانند نظام خلق تحت تدبیر خداوند دانسته‌اند. با این تفاوت که در عالم امر همه چیز معلول اراده خداوند است. آنان با استناد به آیات 83 و82 یس-85 اعراف معتقدند که همه اشیا علاوه بر عالم خلق عالم امر و ملکوت هم دارند. هم‌چنین با ذکر آیه 54اعراف موجودات عالم را بر دو حالت امر و خلق عنوان می کنند که فارغ از زمان و مکان در جهت امر خدا هستند و در جهت دیگر با وساطت علل و اسباب و زمان و مکان در عالم خلق خدا دانسته‌اند و آنان معتقدند هر آنچه مورد مطالعه علم از طریق حواس انسان است وجهه خلقی موجودات است.

2. پيشينه و فرضيه در چيستي آسمان‌هاي هفتگانه:

در این  بخش پنج دیدگاه مفسران را تحلیل و سه دیدگاه اول را نقد و دو دیدگاه آخر را بدلیل آنکه تفاوت قائل شده بین طبیعت و فراطبیعت تبیین می‌کنند. دیدگاها به شرح زیر است:

ديدگاه اول:آسمان‌های هفتگانه را علم بشر می‌داند و مخالف یافته‌های امروزین می‌داند.

دیدگاه دوم: آسمان‌ها همه مادی و شناخته شده و هفت عدد کثرت است.

دیدگاه سوم: آسمان‌ها همه شناخته شده و از نظر علم هفت مصداق آن روشن است.

دیدگاه چهارم:هفت آسمان را مادی انگاشته که آسمان ول همین آسمان ستارگان ماهست و مصداق شش آسمان را در قرآن و علم روشن نمی‌داند.

دیدگاه پنجم:آسمان اول را مادی و شناخته شده و شش آسمان دیگر را غیر مادی و مجرد می‌داند که آسمان معنوی دانسته است.

3.تحليل و تبيين سه ديدگاه اخير در ماهيت شناسی آسمان‌های هفت گانه:

سه دیدگاه آخر مبتنی بر تفاوت پدیده‌های مادی و مجرد یعنی تفاوت ماهیت آسمان‌ها عنوان شده است.

1-3، هفت آسمان مادی:آسمان دنیا و شش آسمان ناشناخته

نویسنده دو دیدگاه را مبنی بر اینکه هر هفت آسمان مادی هستند آورده و متذکر شده که این دو عالم دینی، آیه‌ای مبنی بر مادی بودن هفت آسمان نیاورده‌اند.اما در آیات 12فصلت و 6صافات، آسمان اول را همان آسمان ستارگان مادی خوانده است.

1-1-3،منشا دخانی آسمان‌های هفتگانه:

نویسنده با عنوان آیه 11فصلت به مادی بودن هفت آسمان اشاره نموده چرا که دخان بمعنی دود را نشان از عالم ماده درنظر گرفتند.

2-1-3،مخلوق بودن آسمان ها، باتوجه به مفهوم خلق و امر در قرآن:

در این قسمت با ذکر آیات 14سوره مومنون و54 سوره اعراف، به مسیر تدریجی و زمانی برای خلقت آسمان‌ها که همان عالم خلق است اشاره نمودند. هم‌چنین با ذکر آیات 12فصلت و7و8 سجده اشاره به ملکوتی بودن هر عالم خلق و آسمان ها کردند که از علم بشرخارج است. نویسنده با استناد به آیات 68-69 سوره ‌نحل معنای امر را با قیاس به زنبور عسل  عنوان می‌کنند. علامه با استفاده از آیات 5 سجده، 12طلاق و 17مومنون به عالم امر اشاره دارد و نویسنده نظر ایشان را تفسیر علمی کردند. با ذکر آیات 4 سوره قدر ، 4 سوره دخان، 26 سوره نجم و 8 صافات به جایگاه ملائکه و اینکه هر آسمانی ملائکه‌ای دارد و انتقال امر خداوند به آسمان‌های پایین تر اشاره کرده‌اند.

2-3، یک آسمان مادی و شش آسمان غیر مادی: مخالفت علامه طباطبایی علی رغم نظر ایشان به مادی بودن هفت آسمان را عنوان کرده‌اند که فرشتگان و عوالم آنان مادی نیستند و آیات و نشانه هایی برای اثبات این دلیل آورده شده است.

آسمان محل سونت ملائکه: در اینجا نویسنده به جنس ملائکه و منزل‌های ایشان در هفت آسمان اشاره دارند و به نظر علامه طباطبایی مبنی بر مطلق دانستن عالم امر و ملکوتی فرشتگان و جایگاه ایشان  با ذکر آیات و استدلال هایی  انتقاد کرده‌اند و مخالف آن هستند که ملائکه کاملا مجرد باشند و با این نظریه که ملائکه جسم لطیف هستند به این نتیجه رسیدند که با نظریه نسبیت عام فیزیک می‌توان آن را اثبات کرد. هم‌چنین امید دارند در آینده با ابزار به شش آسمان هم دست پیدا کنند.

آیات استنادی:54 سوره اعراف، 27 سوره حجر، 150 سوره صافات، 1 سوره فاطر، 5 سوره نازعات، 4 سوره ذاریات، 4 سوره قدر، 15 سوره غافر، 193 سوره شعرا، 52 سوره شوری و 164 سوره صافات.

2-2-3،آسمان جایگاه بهشت:نویسنده استدلال علامه به آیه 40 سوره اعراف را دلیل بر آسمان معنوی نمی‌داند و معتقد است  که این آیه می‌تواند دلایل دیگری داشته باشد و اعتقاد دارد همه مخلوقات وجهه مادی و ملکوتی دارند.

3-2-3،آسمان مبدا نزول وحی:

نویسنده با استناد به آیات 89 سوره بقره، 51 سوره شوری، 153 سوره نسا، 7 سوره انعام، 7 سوره زخرف در تلاش است تا اثبات کند این آیات دلیل مناسبی  بر تجرد بودن آسمان نیست و نزول وحی بر پیامبران هم نمی‌تواند ملکوتی بودن آن را اثبات کند.

4-2-3،آسمان مبدا نزول عذاب:

در اینجا نویسنده معتقد است این هم دلیلی بر ملکوتی بودن آسمان ها نیست و عذاب آسمانی که در آیات 9 سوره سبا و 65 سوره انعام آمده به عنوان مکانی بالای سر انسان‌ها تعبیر کرده‌اند و عذاب هایی چون بارش سنگ های اسمانی و باران های سیل آسا و طوفان و رعد و برق در مقابل زلزله و رانش زمین و آتش فشان که عذاب های زمینی اند اشاره دارد. در دو آیه 58 سوره یس و 16 سوره ملک اشاره شده که ساکنان آسمان همان ملائکی‌اند که امر خدا را انتقال می دهند.

5-2-3-آسمان مبدا نزول رزق:

نویسنده معتقدند اطلاق آسمان به عالم غیب دلیل قرآنی ندارد .و نزول رزق را به نزول باران تشبیه کردند همانگونه که عذاب  الهی را به اتفاقات آسمانی تشبیه کردند.

هفت آسمان مادی مثلی برای هفت آسمان فرا مادی است. در اینجا اشاره شده به چهار نکته از علامه طباطبایی درباره آیات مربوطه که این آیات برای ساده سازی ذهن افراد و ملموس بودن اتفاقات آسمان معنوی مثال های مادی زده شده تا امور فرا طبیعت و فرا مادی ملموس‌تر حس شود و ایشان کاملا معتقد به مجرد دانستن هفت آسمان هستند.

آیات مربوطه عبارتند از 43-41 عنکبوت، 24-25 ابراهیم، 28روم، 264بقره و 20حدید.

در پایان نویسنده به سه نتیجه زیر می رسد:

1-نامحسوس بودن آسمان را دلیلی بر غیرمادی بودن آن نمی‌دانند اگرچه تفاوت بین زمان و مادیت بین آسمان اول و آسمان‌ها شش گانه دانسته و میتوان نام فرامادی را برای آن ها متذکر شد.

2- باتوجه به نظریه نسبیت در فیزیک می‌توان انتظار داشت در آینده به آسمان‌های فرامادی دست پیدا کرد و از موجودات آسمانی مانند فرشتگان اطلاعاتی بدست آورد.

3- معتقدند که شباهت های منظومه شمسی که برخی آن را به هفت آسمان نسبت داده‌اند اتفاقی نیست و خداوند آن‌ها را دلیل ملموسی برای بشر از آسمان‌های فرامادی آورده است.

برای دریافت مقاله اینجا کلیک کنید.