ابوریحان بیرونی

ابوریحان بیرونی یکی از دانشمندان و مشاهیر ملی ایران است. او در ریاضیات، علم هیئت و نجوم در زمان خود تقریباً یگانه‌ی عصر بوده است.

وی در علوم حکمت، اخترشناسی، ریاضیات، تاریخ و جغرافیا مقامی شامخ داشت. او به سال 352 در حوالی خوارزم متولد و از این جهت به بیرونی یعنی خارج خوارزم معروف شد. ابوریحان نزد ابونصر منصور علم آموخت و در 17 سالگی از حلقه‌ای که نیم‌درجه به نیم‌درجه مدرج شده بود، استفاده کرد تا ارتفاع خورشیدی نصف‌النهار را در کاث رصد کند و بدین ترتیب عرض جغرافیایی زمینی آن را استنتاج نماید. چهار سال بعد برای اجرای یک رشته از این تشخیص‌ها نقشه‌هایی کشید و حلقه‌ای به قطر 15 ذراع تهیه کرد. در 9 خرداد 376، بیرونی برای رصد ماه گرفتگی (خسوفی) با ابوالوفا بوزجانی ترتیبی داد که او نیز در همان زمان همین رویداد را در بغداد رصد کند. اختلاف زمانی که از این طریق حاصل شد به آنان امکان داد که اختلاف طول جغرافیایی میان دو ایستگاه را حساب کنند. وی هم‌چنین با ابن سینا فیلسوف و پزشک برجسته‌ی ایرانی به مکاتبات تندی درباره‌ی ماهیت و انتقال گرما و نور پرداخت. ابوریحان در دربار مأمون خوارزمشاهی مقام و منزلت بزرگی داشته، چند سال هم در دربار شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر به سر برد و در حدود سال 392 به خوارزم مراجعت کرد. هنگامی که سلطان محمود غزنوی خوارزم را گرفت در صدد قتل او برآمد ولی به شفاعت درباریان از کشتن وی درگذشت و او را در سال 396 با خود به غزنه برد. در سفر سلطان محمود به هندوستان، ابوریحان همراه او بود و در آن‌جا با حکما و علماء هند معاشرت کرد. وی در هند زبان سانسکریت را آموخت و برای تألیف کتاب خود موسوم به تحقیق ماللهند اطلاعات زیادی را جمع‌آوری کرد.

بیرونی به نقاط مختلف هندوستان سفر کرد و در آن‌ها اقامت گزید و عرض جغرافیایی حدود 11 شهر هند را تعیین نمود. بیرونی خود می‌نویسد که در زمانی که در قلعه نندنه به سر می‌برد، از کوهی در مجاورت آن به منظور تخمین زدن قطر زمین استفاده کرد.

علایق بیرونی بسیار گسترده و ژرف بود و او تقریباً در همه‌ی شعبه‌های علومی که در زمان وی شناخته شده بودند سخت کار می‌کرد. وی از فلسفه و رشته‌های نظری نیز بی‌اطلاع نبود اما گرایش او به شدت به سوی مطالعه‌ی پدیده‌های قابل مشاهده در طبیعت و انسان معطوف بود. در علوم نیز بیشتر جذب آن رشته‌هایی می‌شد که در آن زمان به تحلیل ریاضی درآمدند. در کانی‌شناسی، داروشناسی و زبان‌شناسی یعنی در رشته‌هایی که در آن‌ها اعداد نقش چندانی نداشتند نیز کارهایی جدی انجام داد، اما در حدود نیمی از کل محصولات کار او در اخترشناسی، اختربینی و رشته‌های مربوط به آن‌ها بود.

بیرونی درباره‌ی حرکت وضعی زمین و قوه‌ی جاذبه آن دلایل علمی آورده است. می‌گویند وقتی کتاب قانون مسعودی را تصنیف کرد سلطان پیلواری برای او جایزه فرستاد اما ابوریحان آن را قبول نکرد و گفت: من از آن بی‌نیازم زیرا عمری به قناعت گذرانیده‌ام و ترک قناعت سزاوار نیست.

نظریه‌پردازی، نقش کوچکی در تفکر او ایفا می‌کرد. وی بر بهترین نظریه‌های علمی زمان خود تسلط کامل داشت اما دارای ابتکار و اصالت زیادی نبود و نظریه‌های تازه‌ای از خود نساخت. ابوریحان بیرونی در سال 427 در سن 78 سالگی در غزنه بدرود حیات گفت.

برخی از آثار ابوریحان عبارت است از:

1- آثار الباقیه (الآثار الباقیه من القرون الخالیه)

بیرونی در این کتاب درباره‌ی مزایای مبدأهای مختلف تقویم بحث می‌کند و طلوع یا غروب (که بر مبنای افق‌اند) و دستگاه‌هایی را که از هر یک استفاده می‌کنند نام می‌برد. بعد انواع مختلف سال را تعریف می‌کند؛ سال شمسی، قمری، یولیانی و ایرانی و مفهوم کبیسه را در کار می‌آورد و در فصل سوم به تعریف تاریخ‌های مختلف و بحث در آن‌ها می‌پردازد.

2- قره الزیجات

کتاب مرجعی که استفاده‌کننده با کمک آن می‌توانست همه‌ی مسائل نجومی زمانه خود را حل کند و در آن تأکید بیشتر بر محاسبات علمی است تا مباحث نظری و بدین دلیل شبیه «زیج»های اسلامی است. مباحث این کتاب شامل قواعد تقویم‌نگاری، طول روز، مکان متوسط و مکان واقعی خورشید و ماه و سیارات، ساعت روز، عرض جغرافیایی محل، خسوف و کسوف، شرایط رؤیت برای ماه و سیارات و… است.

3- قانون (القانون المسعودی)

این کتاب، که در میان آثار نجومی بازمانده‌ی بیرونی از همه جامع‌تر است، جدول‌های عددی بسیاری را که منجمان قرون وسطی برای حل مسائل متعارف خود لازم داشته‌اند، به تفصیل شامل است، اما در آن بیش از زیج‌های معمولی به گزارش‌های رصدی به روش به دست آوردن روابط توجه شده است. کتاب به یازده مقاله و هر مقاله به ایوب و فصولی تقسیم شده است.

4- ممرها (تمهید المستقر فی تحقیق معنی الممر)

این کتاب به توصیف پدیده‌های احکامی مختلفی که لفظ ممر (گذر یا عبور) بر آن‌ها اطلاق می‌شد، اختصاص دارد. وقتی می‌گوییم سیاره‌ای از سیاره‌ی دیگر عبور می‌کند، منظور این است که از لحاظ طول سماوی یا عرض سماوی یا فاصله‌ی نسبی تا زمین از آن می‌گذرد.

5- صیدنه (کتاب الصیدنه فی الطب)

بیرونی حقیقت را فقط در نوشته‌ها و گفته‌ها نمی‌جست، بلکه میل شدیدی به تحقیق مستقیم در پدیده‌های طبیعی داشت و این کار را گاهی در سخت‌ترین شرایط انجام می‌داد و این میل او با قریحه‌ای در ساختن آلات و ابزار و تمایل به دقت در مشاهدات همراه بود.

6- التفهیم (التفهیم لاوائل صناعة التنجیم)

کتابی است درسی در علم احکام نجوم، که بیش از نیم آن به مقدمات موضوع اصلی اختصاص دارد. کتاب به فارسی و عربی موجود است.

7- اسطرلاب (کتاب فی استیعاب الوجوه الممکنه فی صفعه الاسطرلاب)

8- الجماهر (الجماهر فی معرفه الجواهر)

9- تحدید (تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن)

10- چگالی‌ها (مقاله فی النسب التی بین الفلزات و الجواهر فی الحیم)

11- سایه‌ها (افراد المقال فی امر الظلال)

12- وترها (استخراج الاوتار فی الدائره)

13- تحقیق ماللهند

منابع: