ابومحمود حامد بن خضر خجندی

ابومحمود حامد بن خضر خجندی از بزرگان علمای ریاضی و هیئت (ستاره‌شناسی) بود.

وی در شهر ری با ابوریحان بیرونی ملاقات کرد. در آن روزگار خجندی در ری به رصد ستارگان می‌پرداخت. وی ابزاری نجومی به نام سدس فخری ساخته و برخی از مسائل نجوم و گاه‌شماری را به وسیله‌ی آن حل کرده است.

پدر ابومحمود حامد بن خضر خجندی در روزگار کودکی حامد، به شهر ری مهاجرت کرد. ری در اوایل قرن چهارم تا اواخر قرن پنجم از شهرهای مهم ایران و از مراکز مهم علم و فرهنگ ایرانی در عهد رنسانس اسلامی (قرن چهارم و پنجم) بوده است. رونق این شهر به سبب قرار گرفتن در مسیر جاده‌ی تجاری ابریشم و نیز پایتختی آن شهر برای سلسله‌ی آل بویه جبال (ایران مرکزی) بوده است.

ابومحمود پس از کسب مقدمات علوم، به مطالعات عمیق و تخصصی نجوم، هندسه و ریاضیات پرداخت و چنان در این امور مهارت یافت که به عنوان منجم به دربار فخرالدوله دیلمی راه یافت.

ابومحمود حامد بن خضر خجندی با ابوریحان بیرونی، ابوالوفای بوزجانی و ابونصر عراق معاصر بود و با آنان درباره‌ی مسائل هندسه به ویژه پیرامون «شکل مغنی» مباحثات و مناظراتی داشته است.

وی از منجمین مهم دربار امیرعضدالدوله دیلمی از امرای آل بویه در قرن چهارم بود که علاوه بر ساخت و ابداع ابزار آلات نجومی، به رصد ستارگان و محاسبات هندسی و ریاضی نیز می‌پرداخت.

ابومحمود حامد بن خجندی ابزاری برای رصد موسوم به «سدی فخری» به نام فخرالدوله دیلمی ساخت که از حیث ابعاد بر کلیه‌ی ابزار و آلات نجومی که تا آن زمان ساخته شده بود، برتری داشت. این ابزار چنان‌که برخی به خطا تصور کرده‌اند قابل حمل نبوده، بلکه بنای عظیمی داشته است. مقصود از سدس یک ششم دایره است و قوس مدرج این آلت قوسی از دایره به شعاع چهل ذراع بوده است. این ابزار در قله‌ی کوه طبرک در حوالی شهر ری واقع بوده و خجندی در حدود 384 ه.ق در آن به رصد پرداخته و از جمله مِیل کلی (یکی از دو مختصه‌ای است که معادل آسمانی عرض جغرافیایی است و برای سنجش موقعیت اجرام در کرهٔ آسمان استفاده و نسبت به استوای آسمان اندازه‌گیری می‌شود) را مساوی با 23 درجه و 21 ثانیه به دست آورده است.

توجه به آسمان شب و به ویژه رصد ستارگان و هم‌چنین مطالعه‌ی آثار گذشتگان در علم نجوم و هندسه، از امور مورد علاقه‌ی ابو محمود حامد بن خضر خجندی بوده است.

ابوریحان بیرونی در کتاب مقالید علم الهیئه نوشته است که ابونصر عراق نخستین بار «شکل مغنی» را در همه حالات به دست آورد. در حالی که دو دانشمند دیگر یعنی ابوالوفای بوزجانی و ابو محمود خجندی هر یک ادعا کرده‌اند که این شکل را قبل از ابونصر عراق به دست آورده و به قانون آن عمل کرده‌اند.

ابو محمود حامد بن خضر خجندی، علاقه‌ی خاصی به هندسه و نیز به بحث مثلثات و کره داشته است و با توجه به هندسه به ستاره‌شناسی می‌پرداخت. وی در ستاره‌شناسی در کنار رصد، اعتقاد به تجهیز و ابداع ابزارهای رصد داشت که از نتایج آن ابداع سدس فخری است.

مورخان تاریخ وفات ابومحمود حامد خجندی را در حدود سال 390 ه.ق دانسته‌اند.

آثار ابو محمود خجندی

1. سدس فخری

   ابومحمود حامد بن خضر خجندی ابزاری برای رصد موسوم به سدس فخری به نام فخرالدوله دیلمی ساخت که در قلعه‌ی کوه طبرک شهر ری واقع شده است و خجندی در حدود سال 384 ه.ق در آن به رصد پرداخته و از جمله میل کلی را مساوی با 23 درجه و 32 دقیقه و 21 ثانیه به دست آورده است.

2. مسائل متفرقه هندسیه لبعض العلماء

   تنها اثر ریاضی که از ابومحمود حامد بن خضر خجندی باقی مانده است رساله‌ای است مختصر و متعلق به یک مجموعه در کتابخانه‌ی خدیویه مصر. از جمله رسائل آن رساله‌ای به نام «مسائل متفرقه هندسیه لبعض العلماء» است. این رساله دارای 12 مساله و درباره‌ی مثلثات کروی و مسایل دیگر در هندسه می‌باشد.

منابع:

1. ابوالقاسم قربانی، زندگی‌نامه ریاضی‌دانان دوره اسلامی از سده سوم تا سده یازدهم هجری

2. ناصر تکمیل همایون، تاریخ ایران در یک نگاه، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1381