خزرجی زنجانی

عزالدین عبدالوهاب بن ابراهیم خزرجی زنجانی ادیب و دانشمند ایرانی بود.

او ابتدا در موصل می‌زیسته و بعد به بغداد و از آن‌جا به تبریز رفته است. وی در علم صرف، لغت، معانی، بیان و نجوم دست داشته است. خواجه نصیرالدین طوسی کتاب تذکره‌ی خود را در علم هیأت (نجوم) به خواهش او تصنیف کرد. چنان‌که منابع گفته‌اند، وی اواخر عمر خود را در بغداد می‌گذرانیده و گویا تا مقارن فتح آن شهر در آنجا می زیسته و به دست هلاکو اولین ایلخان مغول ایران، در واقعه‌ی فتح بغداد مقتول شده است.

مطالعات وسیع در علوم گوناگون چون صرف، لغت، معانی و بیان، نجوم، اسطرلاب، ریاضیات، جزر و توان (مربع‌های افقی) از کارهای مورد علاقه‌ی عزالدین عبدالوهاب بود که بیشتر عمر خود را در این راه صرف کرد.

در هیچ منبع ادبی یا تاریخی ذکری از تصدی احتمالی منصبی توسط عزالدین عبدالوهاب بن ابراهیم خزرجی زنجانی نیامده است اما مسافرت‌های وی به بغداد، موصل و تبریز نشان از جستجوگری‌های علمی او و تدریس احتمالی او در شهرهای مذکور است.

منابع ذکر دقیقی از فعالیت‌های آموزشی عزالدین عبدالوهاب بن ابراهیم خزرجی نیاورده‌اند، اما تصانیف او درباره‌ی علومی چون صرف، لغت، معانی و بیان، مورد استفاده‌ی دانشجویان روزگار او و پس از او قرار می‌گرفته است. از سوی دیگر آثار دیگر وی مورد توجه دانشمندان پس از او از جمله عمادالدین کاشانی قرار گرفته است.

خواجه نصیرالدین طوسی با عزالدین عبدالوهاب بن ابراهیم خزرجی زنجانی معاصر بود و احتمالاً با یکدیگر معاشرت و گفتگوهای علمی داشته‌اند.

گرچه دکتر ابوالقاسم قربانی مؤلف کتاب زندگی‌نامه‌ی ریاضی‌دانان دوره‌ی اسلامی تاریخ وفات عزالدین عبدالوهاب بن ابراهیم خزرجی زنجانی را سال 660 ه.ق نگاشته است، به نقل از لغت‌نامه می‌نویسد که گویا در واقعه‌ی فتح بغداد به دست هلاکوخان مغول درگذشته است و این واقعه در سال 656 ه.ق رخ داده است.

آثار عزالدین عبدالوهاب زنجانی

از جمله آثار وی عبارت است از:

1. تصنیف‌های عزالدین زنجانی

   عزالدین عبدالوهاب بن ابراهیم خزرجی زنجانی در علم صرف، لغت، معانی و بیان استاد بود و در همین مضامین، تصنیف‌هایی سروده است و بان آموزان بسیاری از بهره برده اند.

2. رساله الوفق التام

   این رساله در علم اعداد و درباره‌ی مربع‌های وفقی است، نسخه‌ی خطی آن در استانبول موجود است. عمادالدین کاشانی این رساله را با اعداد و اوفاق به زبان فارسی ترجمه کرده و نسخه‌ی این ترجمه در زنجان موجود است.

3. رساله در اسطرلاب

   گرچه نام دقیق این رساله را نمی‌دانیم، اما چنان‌که کارل بروکلمان نوشته است، عزالدین عبدالوهاب بن ابراهیم خزرجی زنجانی این رساله را درباره‌ی چگونگی به کار بردن اسطرلاب نوشته است.

منابع:

1. ابوالقاسم قربانی، زندگی‌نامه ریاضی‌دانان دوره اسلامی از سده سوم تا سده یازدهم هجری، چاپ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1375، ص 3072

2. ناصر تکمیل همایون، تاریخ ایران در یک نگاه، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1375