شرف‌الدین طوسی

مظفر بن محمد بن مظفر شرف‌الدین طوسی ریاضی‌دان و منجم ایرانی در طوس به دنیا آمد.

دوران کودکی او معاصر با سلطه‌ی خوارزمشاهیان بر خراسان و اواخر قدرت سلاجقه‌ی خراسان (ملوک سنجری) بود.

شرف‌الدین طوسی ریاضیات و نجوم را ابتدا در طوس و سپس در مدارس نظامیه‌ی خراسان آموخت و به عنوان یک منجم و ریاضی‌دان مشهور، به عراق سفر کرد.

روزگار تحصیل شرف‌الدین طوسی معاصر با اواخر سلطنت سلجوقیان خراسان (ملوک سنجری) بود. او در مدارس نظامیه‌ای که خواجه نظام‌الملک در نقاط مختلف ایران و عراق نظیر طوس نیشابور، بغداد و… بنیان نهاده بود و در این زمان نیز فعالیت آن ادامه داشت، به علم‌آموزی پرداخت.
مطالعه‌ی آثار گذشتگان به ویژه در زمینه‌ی علوم نجوم و ریاضیات و هم‌چنین چاره‌اندیشی و اختراع ابزار جهت حل مسایل نجومی از اشتغالات عمده‌ی شرف‌الدین طوسی بود.
شرف‌الدین طوسی در نظامیه‌های خراسان، ریاضیات و نجوم را آموخت و در آن به درجه‌ی تبحر رسید. پس از احراز تبحر در نجوم و ریاضیات به سفر و تدریس در شهرهای دمشق، موصل، بغداد و نیز همدان پرداخت.
وی مخترع برخی ابزار آلات نجومی از جمله اسطرلاب خطی است. ابن فلوس ماردینی نیز در کتاب نصاب‌البجیر اختراع «طریق جدول» یعنی روش حل معادلات عددی درجه سوم را به شرف‌الدین طوسی نسبت داده است.

مطالعه‌ی دقیق و پاسخ‌گویی به سؤالاتی که در زمینه‌ی ریاضیات و نجوم توسط طلاب مطرح می‌شد و تهیه‌ی تألیفاتی در این زمینه از فعالیت‌های روزمره‌ی شرف الدین طوسی بود.

کمال‌الدین ابن یونس ریاضی‌دان و منجم مشهور موصلی، در موصل شاگرد شرف‌الدین طوسی به شمار می‌آید. ابوالفضل بن یامین یهودی حلبی در شهر حلب سوریه در محضر شرف‌الدین طوسی ریاضی و حکمت آموخت.
شرف‌الدین طوسی در شاخه‌های گوناگون علم ریاضی تبحر داشت. در جبر، به ضرب و تقسیم اعداد جبری و حل انواع معادلات درجه سوم، در هندسه به بحث خطوط متوازی و در نجوم به اسطرلاب خطی که ابداع خود او بود، علاقه بسیار داشت و در همه‌ی این زمینه‌ها در پی ابداع راه‌های جدید و ابزارآلات کارآمد بود. شرف‌الدین طوسی در اواخر عمر در همدان زندگی می‌کرد. او دز سال 610 یا 609 هجری قمری درگذشت.

آثار شرف الدین طوسی

از جمله آثار وی عبارت است از:

1.  الآثار العلویه

2. جواب مسأله رساله امیرالمدرسه النظامیه

   موضوع این رساله‌ی مختصر، تقسیم سطح یک مربع به یک مستطیل و سه ذورنقه به نسبت معین است. از این رساله دو نسخه‌ی خطی یکی در کلمبیا (47 Smith ms or) و دیگری در لیدن (14 or) موجود است.

3. رساله فی اسطرلاب الخطی

   شرف‌الدین طوسی مخترع نوعی اسطرلاب بدیع موسوم به اسطرلاب خطی است که عبارت بوده است از تکه چوبی مدرج به شکل عصا که به عصای طوسی نیز شهرت یافته است. طوسی این اسطرلاب را با یک ریسمان دولا و یک خط‌کش سوراخ‌دار به کار می‌برده است. طوسی در رساله‌ی حاضر روش ساختن و به کارگیری آن را بیان کرده و ستوده است.

4. رساله فی البرهان علی الضرب و القسمه

   نسخه‌ی خطی این رساله‌ی مختصر (در چهار صفحه) در مجموعه‌ی شماره 6911/ه دانشگاه تهران موجود است.

5. رساله فی الخطین الذین یقربان و لایلتقیان

   نسخه‌ی خطی این رساله در استانبول (ایاصوفیا 2/2646) موجود است و موضوع آن خط مجانب هذلولی متساوی‌القطرین می‌باشد و ظاهراً این رساله‌ی مختصر قسمتی از کتاب جبر و مقابله‌ی شرف‌الدین طوسی است.

6. فی المعادلات (کتاب جبر و مقابله)

   این کتاب مهم‌ترین اثر شناخته‌شده‌ی شرف‌الدین طوسی است. شرف‌الدین در این کتاب انواع معادلات عددی درجه سوم را مورد تحقیق قرار داده است.

منابع:

1. ابوالقاسم قربانی، زندگی‌نامه ریاضی‌دانان دوره اسلامی از سده سوم تا سده یازدهم، چاپ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1375