اسطوره شناسی سیارات

نام سیارات در غرب از نام اسطوره‌های روم قدیم مشتق شده است که آن‌ها هم از اساطیر یونان و بابل مشتق شده بودند. در یونان باستان دو جسم بزرگ و درخشان آسمان یعنی خورشید و ماه، هلیوس (Helios) و سِلین (Selene) نامیده می‌شدند.

دورترین سیاره فِینون (Phainon) به معنای تابان و پس از آن فائتون (Phaethon) به معنای درخشان خوانده می‌شد. سیاره‌ی سرخ پیروئیس (Pyroeis) به معنای آتشین، درخشان‌ترین سیاره فُسفُروس (Phosphoros) به معنای آورنده‌ی روشنایی و آخرین سیاره‌ی زودگذر اِستیلبون (Stilbon) به معنای سوسوزنان نامیده می‌شدند.

یونانیان سیارات را با نام خدایان خود مقدس می‌شمردند، خدایان المپیا، هِلیوس و سِلین نام‌های دو سیاره و همین‌طور خدایان بود، فِینون مقدس، کرونوس (Kronos) نامیده می‌شد، تایتان (Titan) پدر خدایان المپیا بود؛ فائتون مقدس، زِئوس (Zeus) خوانده می‌شد، او پسر کرونوس بود که او را از پادشاهی عزل کرد. پیروئیس هم آرِس (Ares) نامیده می‌شد، او پسر زِئوس و خدای جنگ مقدس بود. فسفروس با نام آفرودیت (Aphrodite) و رب النوع عشق نشان داده شد و هِرمِس (Hermes)، پیام‌آور خدایان و خدای یادگیری و هوش، نامی بود که بر روی اِستیلبون گذاشته شد.

رسم یونانیان که نام خدایان خود را به سیارات نسبت می‌دادند از بابلیان اقتباس شده است. بابلیان فسفروس را ایشتار، پیروئیس را نِرگال (Nergal)؛ اِستیلبون را نابو (Nabu)؛ و فائتون را ماردوک (Marduk) خوانده بودند و به ترتیب عبارت بودند از: رب‌النوع عشق، خدای جنگ، خدای خرد و خدای خدایان. فهرست‌های زیادی بین بابلیان و یونانیان در نام‌گذاری جداگانه رویدادها هم‌خوانی دارد. ترجمه هیچگاه کامل و بی‌عیب نیست. برای مثال نِرگال بابلی یک خدای جنگ است و همین‌طور در یونان آن را آرِس می‌دانستند با این حال بر خلاف آرِس، نرگال خدای بیماری طاعون و عالَم مردگان هم بود.

امروزه بیشتر مردم در دنیای غرب سیارات را با نام‌های اقتباس شده از نام خدایان المپیا می‌شناسند. در حالی که یونانیان امروزی هنوز از نام‌های باستانی سیارات استفاده می‌کنند، بقیه‌ی زبان‌های اروپایی به خاطر تأثیر از امپراطوری روم و کلیسای کاتولیک، بیشتر از نام‌های رومی (یا لاتین) استفاده می‌کنند تا نام‌های یونانی. رومیان با دیگر تمدنهای هندو ـ اروپایی خدایان مشترک با نام‌های دیگر داشتند، ولی آن‌ها به یک افسانه‌ی ملی غنی که تمدن خیالی یونان خدایانش را از آن گرفته بود نیاز داشتند. در جمهوری روم، نوشته‌های رومی اغلب از افسانه‌های یونان اقتباس شده‌اند و از آن‌ها برای نام‌های خدایانشان استفاده کردند. وقتی رومی‌ها نجوم یونان را آموختند، آنها نام خدایان خود را روی سیّارات گذاشتند.  از سیارات آنها برای نام خدایانشان استفاده کردند. مِرکوریوس برای هِرمِس (Hermes)، ونوس برای آفْرودیت (Aphrodite)، مارس برای آرِس (Ares)، یوپیتِر برای زِئوس (Zeus) و ساتارنوس برای کرونوس (Kronos).

وقتی سیاره‌های بعدی در قرن‌های هجدهم و نوزدهم کشف شدند، شیوه‌ی سنتی نام‌گذاری حفظ شد: اورانوس و نِپْتُنوس (پُزیدون Poseidon).

بعضی از رومی‌ها از عقیده‌ای پیروی می‌کردند که شاید ریشه در بین‌النهرین داشته باشد اما در «مصر کلیمی» رشد یافته است آنها عقیده داشتند که هفت خدایی که سیاره هستند در نوبت‌های ساعتی مراقب امور زمین هستند. ترتیب نوبت اینگونه بود: کیوان، هرمز، بهرام، خورشید، ناهید، تیر، ماه (از دورترین تا نزدیک‌ترین سیاره). بنابراین اولین روز با کیوان شروع می‌شد (ساعت اول)، دومین روز با خورشید (ساعت بیست و پنجم) و با ماه (ساعت چهل و نهم)، بهرام، تیر، هرمز و ناهید ادامه می‌یافت. بعد از آن هر روز به نام همان خدایی که با آن شروع می‌شد نام گرفت، این دستور نام‌های روزهای هفته در تقویم رومی بود و هنوز در بسیاری از زبان‌های جدید نیز باقی مانده است. ساندِی (Sunday) (یکشنبه)، ماندِی (Monday) (دوشنبه) و ستردی (Saturday) (شنبه) مستقیماً از نام‌های رومی گرفته شده‌اند. در انگلیس بقیه‌ی روزها از نام‌های زیر گرفته شده‌اند:

تیو (Tiw) تیوزدِی (Tuesday)، وودِن (Woden) ونزدی (Wednesday)، ثانور (Thunor) ثِرْزدِی (Thursday) و فرایگ (Frige) فرایدِی (Friday)، خدایان آنگِلو-ساکسون (Anglo-Saxon)، به ترتیب شبیه یا معادل مارس (Mars) (بهرام)، مرکوری (Mercury) (تیر)، ژوپیتر (Jupiter) (هرمز) و ونوس (Venus) (ناهید).

از آن‌جایی که زمین در قرن هفدهم به عنوان یک سیاره محسوب شد، رسم نبود که نام یکی از خدایان را روی آن بگذارند. واژه‌ی Earth از قرن هشتم و کلمه‌ی آنگلو-ساکسون اِردا (Erda)، نشأت گرفته است، که به معنی سرزمین یا خاک است و برای اولین بار تقریباً حدود سال 1300 میلادی در نوشتن اسم کره‌ی زمین استفاده شده است.

این تنها سیاره‌ای است که نام آن در انگلیسی از اسطوره‌های یونانی ـ رومی اقتباس نشده است. بسیاری از زبان‌های افسانه‌ای هم کلمه‌ی قدیمی رومی تِرا (Terra) (یا تغییر یافته‌ی آن) را که با معنی «زمین خشک» (متضاد دریا) استفاده می‌شود نگه‌داشته‌اند. هرچند زبان‌های غیر رومیایی کلمات بومی مخصوص خود را استفاده می‌کنند. یونانی‌ها نام اصلی خود را حفظ کرده‌اند (Ge or Yi). زبان‌های ژرمنی که شامل انگلیسی هم می‌شود از مشتقات کلمه Ertho در ژرمنی باستانی استفاده می‌کند که به معنای زمین است. برای مثال در انگلیسی Earth به کار می‌رود و در آلمانی Erde و در هلندی Aarde و در اسکاندیناوی Jorde.

فرهنگ‌های غیر اروپایی، نظام‌های دیگری را برای نام‌گذاری به کار می‌برند. هند از یک نظام نام‌گذاری مبنی بر ناواگراها (Navagraha) استفاده می‌کند که هفت سیاره‌ی سنتی را به هم می‌پیوندند. Surya برای خورشید، Chandra برای ماه و Budha، Shukra، Mangala، Brhaspati، Shani برای سیاره‌های سنتی تیر، ناهید، بهرام، هرمز، و کیوان) و نام منحنی‌های صعودی و نزولی ماه، Rahu و Ketu است. چین و دیگر کشورهای آسیای شرقی تحت تأثیر آن (مانند ژاپن، کره و ویتنام) از یک نظام نامگذاری مبتنی بر پنج عنصر چینی استفاده می‌کنند: آب (تیر)، فلز (ناهید)، آتش (بهرام)، چوب (هرمز) و خاک (کیوان).