زندگی‌نامه

جمشید بن مسعود بن محمود طبیب کاشانی ملقب به غیاث‌الدین که در غرب به الکاشی (al-kashi)  مشهور است حدود سال 766 شمسی در کاشان چشم به جهان گشود.

دوران کودکی و جوانی وی درست همزمان با اوج یورش‌های وحشیانه‌ی تیمور به ایران بود. با وجود این، جمشید در همین شرایط نیز هرگز از آموختن علوم مختلف غافل نشد. پدرش مسعود، طبیب بود اما شاید از علوم دیگر نیز بهره‌ی بسیار داشت. به طور مثال، از یکی از نامه‌های کاشانی به پدرش معلوم می‌شود که پدر قصد داشته تا شرحی بر معیارالاشعار نصیرالدین طوسی بنویسد و برای پسر، یعنی جمشید بفرستد.

نخستین فعالیت علمی کاشانی که از تاریخ دقیق آن آگاهیم، رصد خسوف در 20 خردادماه 785 در کاشان است.

غیاث‌الدین نخستین اثر علمی خود را در همین شهر و در 18 اسفندماه 785، یعنی 2 سال پس از مرگ تیمور و فرونشستن فتنه‌ی او، نوشت. چهار سال بعد در 789 شمسی هنوز در کاشان بود و رساله‌ی مختصری به فارسی درباره‌ی علم هیئت (کیهان‌شناسی) نوشت. کاشانی به احتمال قوی در 800 شمسی به همراه معین‌الدین کاشانی (همکار غیاث‌الدین در کاشان و سمرقند) از کاشان به سمرقند رفت و چنان که خود در نامه‌هایش کم و بیش اشاره کرده، در پی‌ریزی رصدخانه‌ی سمرقند نقش اصلی را ایفا نمود. از همان آغاز کار، وی را به ریاست آن‌جا برگزیدند و تا پایان عمر به نسبت کوتاه خود، در همین مقام بود. وی سرانجام صبح روز چهارشنبه 10 تیرماه 808 بیرون شهر سمرقند و در محل رصدخانه درگذشت.

نوآوری‌های کاشانی

1- اختراع کسرهای دهگانی (اعشاری). گرچه کاشانی، نخستین به کار برنده‌ی این کسرها نیست، اما بی‌تردید رواج این کسرها را به او مدیونیم.

2- دسته‌بندی معادلات درجه‌ی اول تا چهارم و حل عددی معادلات درجه‌ی چهارم و بالاتر.

3- محاسبه‌ی عدد p. کاشانی در «الرسالةالمحیطیه» عدد p را با دقتی که تا 150 سال پس از وی بی‌نظیر ماند محاسبه کرده است.

4- تکمیل و تصحیح روش‌های قدیمی انجام چهار عمل اصلی و اختراع روش‌های جدیدی برای آن‌ها.

5- اختراع روش کنونی پیدا کردن ریشه nاُم عدد دلخواه. روش کاشانی در اصل همان روشی است که صدها سال بعد توسط پانولو روفینی (ریاضی‌دان ایتالیایی 1201-1144) و ویلیام جُرج هارنر (ریاضی‌دان انگلیسی، 1252-1165) بار دیگر اختراع شد.

6- اختراع روش کنونی پیدا کردن جذر (ریشه‌ی دوم) که در اصل ساده شده روش پیدا کردن ریشه‌ی nاُم است.

7- ساخت یک ابزار رصدی. کاشانی ابزار رصدی جالبی اختراع کرد و آن را «طَبَقُ المَناطقُ» نامید. رساله‌ای نیز به نام «نُزْهَةُ الحَدائق» درباره‌ی چگونگی کار با آن نوشت.

8- تصحیح زیج ایلخانی. کاشانی زیج خاقانی را نیز در تصحیح اشکالات زیج ایلخانی نوشت.

9- نگارش مهم‌ترین کتاب درباره‌ی حساب. کتاب «مفتاح الحساب» کاشانی مهم‌ترین و مفصل‌ترین اثر درباره‌ی ریاضیات عملی و حساب در دوره‌ی اسلامی است.

10- محاسبه جیْب (سینوس) یک درجه. کاشانی در رساله‌ی «وَتر و جیْب» مقداری برای جیْبِ یک درجه  به دست آورد که حاصل آن تا 17 رقم اعشاری با مقدار واقعی سینوس یک درجه موافق است.

آثار

1- سُلْم السَماء (نردبان آسمان) یا رساله‌ی کمالیه به عربی. کاشانی این رساله را در 18 اسفندماه 785 در کاشان به پایان رسانده است. کاشانی در این رساله از قطر زمین و نیز قطر خورشید، ماه، سیارات، ستارگان و فاصله‌ی آنها از زمین سخن گفته است.

2- «مختصر در علم هیئت» به فارسی. کاشانی این رساله را در 789 شمسی یا اندکی پیش از آن نوشت. وی در این رساله درباره‌ی مدارهای ماه، خورشید، ستارگان و سیاره‌ها و چگونگی حرکت آن‌ها سخن گفته است.

3- «زیج خاقانی» به فارسی: این کتاب یکی از آثار مهم نجومی کاشانی به شمار می‌رود. کاشانی این زیج را در 792 شمسی کامل کرد.

4- «شرح آلات رَصَد» به فارسی: کاشانی این رساله را در بهمن‌ماه 794 برای شخصی به نام سلطان اسکندر نوشته است. برخی این اسکندر را «اسکندر بن قرایوسف قراقویونلو» دانسته‌اند. اما برخی دیگر، معتقدند که این سکندر، پسرعموی الغ‌بیگ است که بر فارس و اصفهان حکومت می‌کرده است.

5- «نُزْهَةالحَدائق» به عربی: کاشانی این رساله را در 29 بهمن‌ماه 794 نوشته و در آن دستگاهی به نام «طبق‌المناطق» را که اختراع خود وی بوده، شرح داده است. با این دستگاه می‌توان محل ماه و خورشید و پنج سیاره شناخته شده تا آن زمان و نیز فاصله‌ی هر یک از آن‌ها را تا زمین و برخی پارامترهای سیاره‌ای دیگر را به دست آورد.

6- «ذِیْل نزهأالحدائق». کاشانی در 10 تیرماه 805 و هنگامی که در سمرقند اقامت داشته، ده «اِلحاق» (پیوست) را به نزهةالحدائق افزوده است.

7- «تلخیصُ‌المِفتاح» به عربی. این رساله، چنان‌که از نامش پیداست گزیده «مفتاح‌الحساب» کاشانی است. کاشانی کار تلخیص را در 25 مردادماه 800 به پایان رسانده است.

8- «الرسالةالمُحیطیه» به عربی. او این رساله را که یکی از مهم‌ترین آثار اوست در تیرماه 803 به پایان رسانده است. وی در این رساله نسبت محیط دایره به قطر آن، یعنی عدد p را به دست آورده است.

9- «وَتَر و جیْب». کاشانی این رساله را درباره‌ی چگونگی محاسبه جیب (سینوس) یک درجه نوشته است. متأسفانه متن اصلی این رساله باقی نمانده اما از شرح‌هایی که بر آن نوشته‌اند می‌توان به مطالب آن پی برد.

10- «زیج تَسْهیلات». او این اثر را پیش از 806 شمسی تألیف کرده است زیرا در مقدمه «مفتاح‌الحساب» از این کتاب نام برده ولی تاکنون وجود نسخه‌ای از آن گزارش نشده است.

منبع:

ـ نقل از کتاب «در قلمرو ریاضیات» نوشته‌ی یونس کرامتیزبردست‌ترین حساب‌دان و آخرین ریاضی‌دان برجسته‌ی دوره‌ی اسلامی و از بزرگ‌ترین مفاخر تاریخ ایران به شمار می‌آید. وی به تکمیل و تصحیح روش‌های قدیمی انجام چهار عمل اصلی حساب پرداخت و روش‌های جدید و ساده‌تری برای آن‌ها اختراع کرد. در واقع، کاشانی را باید مخترع روش‌های کنونی انجام چهار عمل اصلی حساب (به‌ویژه ضرب و تقسیم) دانست. کتاب ارزشمند وی با نام مفتاح‌الحساب کتابی درسی، درباره‌ی ریاضیات مقدماتی است و آن را از حیث فراوانی و تنوع مواد و مطالب و روانی بیان سرآمد همه‌ی آثار ریاضی سده‌های میانه می‌دانند.