محمود بن محمد عمر چغمینی خوارزمی

محمود بن محمد عمر چغمینی خوارزمی، منجم، طبیب و ریاضی‌دان ایرانی و از اهالی چغمین بود.

چغمین شهر کوچکی در خوارزم بود. شهرت وی بیشتر به واسطه‌ی کتابی به زبان عربی است که درباره‌ی هیأت نجوم نوشته و به الملخص فی الهیئه موسوم است. بر این کتاب چندین شرح نوشته شده که از جمله‌ی آن شرح معروف قاضی‌زاده روحی معروف به شرح چغمینی و نیز شرح میر سید شریف جرجانی است.

کودکی محمود بن محمد چغمینی خوارزمی در خوارزم گذشت. خوارزم تا سال 617 هجری قمری مرکز یکی از امپراتوری‌های بزرگ ایران پیش از مغول به نام خوارزمشاهیان بود، که با حملات چنگیزخان مغول از سال 616 هجری مری به خراسان مورد تهدید قرار گرفت و در حدود 656 ه.ق با سقوط خلافت عباسیان در بغداد به کلی از میان رفت. با این وجود در خوارزم میراث رونق علمی عصر خوارزمشاهیان تداوم داشت و چغمینی در چنین محیط فرهنگی با وجود سلطه‌ی ایلخانان مغول، رشد کرد.

محمود بن محمد عمر چغمینی خوارزمی، بیشتر عمر خود را در خوارزم گذراند و پس از اتمام تحصیلات مقدماتی در زمینه ی قرآن، علوم دینی و ادبی، به طور تخصصی به تحصیل در طب، ریاضیات (به ویژه هندسه‌ی اقلیدسی و علم حساب) و نجوم پرداخت و در کنار آن به تحقیقاتی در کاربرد علم حساب در فقه اسلامی پرداخت. به احتمال فراوان بسیاری از تحصیلات وی در جرجانیه پایتخت خوارزمشاهیان صورت گرفته باشد.

مطالعه‌ی کتب پیشینیان در زمینه‌ی علوم ریاضی، نجوم و طب، به ویژه آثار اقلیدس در هندسه از امور مورد علاقه‌ی محمود بن محمد بن عمر چغمینی خوارزمی بوده است.

با توجه به مهارت وی در علومی چون نجوم، ریاضی و طب می‌توان حدس زد که به عنوان طبیب، منجم یا ریاضی‌دان مورد توجه دربارهای مغولان بوده است و یا دست کم به تدریس این علوم می پرداخته است.

در منابع ذکری از فعالیت‌های آموزشی محمود چغمینی خوارزمی نیامده است، اما با توجه به مهارت و تألیفات او در ریاضیات، نجوم و طب می‌توان حدس زد که شاگردانی نیز در این علوم داشته است، چنان که دانشمندان، شرح‌هایی بر بسیاری از آثار وی نگاشته‌اند.

محمود بن محمد بن عمر چغمینی خوارزمی در ریاضیات به علم حساب نظر داشت و در این زمینه به کاربردهای فقهی آن مانند تقسیم میراث علاقه‌مند بود. از سوی دیگر در هندسه به تلخیص کتب اقلیدس می‌پرداخت.

سال وفات محمود چغمینی خوارزمی دقیقاً مشخص نیست اما به احتمال زیاد در سال 745 ه.ق گذشته است. اما کارل بروکلمان تاریخ وفات او را بعد از سال 618 ه.ق دانسته است.

آثار محمود بن محمد چغمینی خوارزمی

از جمله آثار وی عبارت است از:

1.  الملخص فی الهیئ

   مشهورترین کتاب چغمینی، کتاب‌ الملخص فی الهیئه به زبان عربی است. نسخه‌های خطی متعددی از این کتاب موجود است. بر این کتاب چندین شرح نوشته‌اند که از جمله‌ی آن شرح معروف قاضی‌زاده رومی تحت عنوان «شرح چغمینی» و نیز شرح شریف جرجانی است. این کتاب به زبان‌های فارسی و آلمانی نیز ترجمه شده است.

2. تلخیص کتاب اصول

   این اثر، تلخیص کتاب اصول اقلیدسی است و نسخه‌ی خطی آن در یزد موجود می‌باشد.

3. حساب التسعه (المتسع)، شرح طریق الحساب فی مسایل الوصایا، القوامی فی الحسا

   این سه کتاب را کارل بروکلمان به چغمینی نسبت داده و معتقد است که نسخه‌های خطی آن‌ها موجود است. وی بر همین اساس تاریخ تألیف این کتب را حدود سال 618 ه.ق می‌داند.

منابع:

1. ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضی‌دانان دوره اسلامی از سد‌ه سوم تا سده یازدهم هجری، چاپ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1375، ص 219