علاء الدین علی بن محمد سمرقندی
علاء الدین علی بن محمد سمرقندی معروف به ملا علی قوشچی دانشمند، منجم و ریاضیدان ایرانی بود.
پدرش قوشچی الغ بیگ بود. وی در سمرقند متولد شد و هیأت و ریاضیات را از قاضی‌زاده رومی که مدرس مدرسه‌ی سمرقند بود و الغ بیگ (شاهزاده‌ی تیموری پسر سلطان شاهرخ) که در فنون ریاضی دست داشت، فرا گرفت. نوشته‌اند که قوشچی برای تکمیل معلومات خود به کرمان نیز رفت و پس از بازگشت تحقیقات نجومی و همکاری خود با الغ بیگ را در زمینه‌ی رصد ستارگان و زیج الغ بیگی شروع نمود. او در تبریز مورد توجه اوزون حسن آق قویونلو قرار گرفت و از سوی وی برای عقد صلح با سلطان محمد فاتح به استانبول رفته و با موفقیت به آذربایجان بازگشت اما بعدها به دعوت سلطان محمد فاتح به استانبول رفت و در مدرسه‌ی ایاصوفیا به تدریس و تألیف کتبی پرداخت و در همان جا 879 هجری قمری درگذشت.
علاء الدین علی بن محمد سمرقندی چندان نزد شاهزاده الغ بیگ محبوب بود که به فرزندخواندگی پذیرفته شد و پس از مرگ استادش قاضی‌زاده رومی، به مدیریت رصدخانه‌ی سمرقند منصوب شد.
از معاصران علاء الدین سمرقندی، غیاث الدین جمشید کاشانی بزرگترین و مشهورترین منجم و ریاضیدان عهد تیموری است.
علاء الدین علی بن محمد سمرقندی به احتمال زیاد علاوه بر ریاست رصدخانه‌ی سمرقند در دوره‌ی الغ بیگ به تدریس نجوم و ریاضی در مدرسه‌ی سمرقند نیز مشغول بوده است. در هنگام اقامت وی در کشور عثمانی در اواخر عمر نیز رسماً با سمت مدرس مدرسه ایاصوفیا به تدریس نجوم و ریاضیات می‌پرداخت.
علاء الدین علی بن محمد سمرقندی از نخستین معلمان نجوم در کشور ترکیه امروز (عثمانی قدیم) بود و در بسط علوم آن کشور کوشید. کسرهای اعشاری که توسط غیاث الدین جمشید کاشانی اختراع شده بود، به وسیله‌ی قوشچی در ترکیه شناسانده شد.
مطالعه‌ی آثار گذشتگان، تألیف کتاب درسی در زمینه‌ی نجوم و ریاضیات و انجام تحقیقات جدّی در نجوم و علم حساب از اموری بود که بسیاری از وقت علاء الدین علی بن محمد سمرقندی را به خود اختصاص داد.
ملا علی قوشچی چون در جوانی بدون اجازه الغ بیگ برای تحصیل به کرمان رفته بود، بعد از بازگشت رساله‌ی «حل اشکال القمر» را به وی تقدیم کرد و بسیار مورد توجه و تحسین قرار گرفت. ملا علی قوشچی در اواخر عمر در عثمانی در دربار سلطان محمد فاتح می‌زیست و دو کتاب به نام سلطان محمد فاتح نوشت: یکی رساله‌ی محمدیه در حساب و دیگری رساله‌ی فتحیه در هیأت.
آثار ملا علی قوشچی
از جمله آثار وی عبارت است از:
-
رساله‌ای در هیأ
ملا علی قوشچی رساله‌ای در هیأت به زبان فارسی داشته است که در واقع کتاب درسی مشهور بوده است که بارها به چاپ رسیده است. شرحی بر این رساله توسط شیخ مصلح الدین لاری (متوفی 979 ه.ق) نگاشته شده است.
-
رساله حل اشکال القمر
این رساله درباره‌ی هیأت است و به بحث قمر و اقمار می‌پردازد که پس از بازگشت ملا علی قوشچی از سفر کرمان به شاهزاده الغ بیگ تقدیم شده است.
-
رساله در حساب و هندسه
این رساله به زبان فارسی و در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود.
-
رساله در هندسه
در نشریه‌ی کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران (دفتر 3، صفحه‌ی 45) از رساله‌ی ملا علی قوشچی یاد شده است که احتمالاً به زبان فارسی است.
-
رساله‌ی فتحیه
این رساله به زبان عربی تألیف و به سلطان محمد دوم عثمانی (سلطان محمد فاتح) تقدیم شده است. نسخه به همراه شرحی که میرم چلبی نواده‌ی ملا علی قوشچی بر آن نگاشته است، در پاریس موجود است.
-
رساله‌ی محمدیه در حساب
از این رساله عربی که به نام سلطان محمد فاتح عثمانی است، چند نسخه‌ی خطی باقی است که شامل دو فن باشد. فن اول در پنج مقاله (حساب منجمان، حساب اهل هند، استخراج مجهولات به طریق خطاین، جبر و مقابله، قواعد گوناگون در حساب). فن دوم در سه مقاله (مساحت خطوط و سطوح مستوی و مساحت سطوح مستدیر، مساحت اجسام)
-
شرح زیج الغ بیگ
این شرح به زبان فارسی و دارای چند نسخه‌ی خطی از جمله نسخه‌ی شماره‌ی 6375 مجلس شورای اسلامی است.
-
میزان الحساب (زبدة الحساب = حساب فارسی)
این کتاب به زبان فارسی و در سه مقاله نگاشته شده است که عبارتند از: حساب هندی در یک مقدمه و دو باب، حساب تنجیم در یک مقدمه و شش باب و مساحت در یک مقدمه و سه باب، این کتاب دو بار به عنوان میزان الحساب در تهران به چاپ سنگی رسیده و چندین نسخه‌ی خطی از آن در کتابخانه‌های آستان قدس رضوی و کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه مجلس موجود است.
منابع:
1. ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضی‌دانان دوره اسلامی از سده سوم تا سده یازدهم هجری، چاپ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1375، صص 3-361
دیدگاهتان را بنویسید